Samenvatting van “Handboek gezonde gemeente” door Robert Warren

De Engelse kerkelijke opbouwwerker  en universitair docent dr Janet Hodgson ontdekte bij een evaluatie van het kerkelijk opbouwwerk in de kerkprovincie Durham dat het kerkbezoek in de 260 kerken tussen 1990 en 1995 gemiddeld met 16% gedaald was. Gek genoeg waren er echter 25 waar het kerkbezoek juist gestegen was met eenzelfde percentage. Een voor de hand liggende verklaring was er niet. Het lag niet aan de ligging, niet aan de grootte van de kerk, niet aan de leeftijd of aan de stijl van de voorganger. Er was juist een grote onderlinge variatie. Dat stemde vrolijk, omdat het kennelijk mogelijk was voor alle soorten kerken met allerlei soorten voorgangers een vitale kerk te worden. Een gezonde kerk groeit kennelijk, zoals elk gezond organisme.

Dr Hodgson nodigde een honderdtal mensen uit die vijfentwintig kerken uit voor een werkdag in Durham om na te gaan wat nu de gezamenlijke kenmerken waren van die groeiende kerken. Hoewel de mensen louter uitgenodigd waren omdat hun kerkbezoek gestegen was, bleek dat niemand daar echt op uit geweest was. Ze wilden gewoon goed kerk zijn en die groei viel hen in de schoot. Het ging om kwaliteit en niet om kwantiteit.

Toen men op zoek ging naar gezamenlijke kenmerken, bleek dat men het niet moest zoeken in activiteiten. Het lag bijvoorbeeld niet aan kleine groepen. Veel kerken werkten met kleine groepen, maar niet allemaal. Wat men ontdekte was dat het ten diepste ging om een onderliggende waarde: gemeenschapszin. En men ontdekte dat het mogelijk is om ijkpunten op te stellen, waarmee je kunt vaststellen of een kerk al dan niet gezond is.
Uiteindelijk zijn  al deze bevindingen in dit boek vastgelegd, dat geschreven is door Robert Warren, staflid bij de Church of England.

Gezond
Uiteraard kan het woord ‘gezond’ allerlei misverstanden opwekken, vandaar dat ik de definitie van Warren hier maar eerst even doorgeef. Gezondheid is voor hem een vertaling van het bijbelse concept van verlossing en heelheid en in balans zijn met God en Zijn schepping. Een ‘gezonde’ kerk is er een die werkelijk is aangeraakt en de kracht heeft gekregen door de presentie van God en die daardoor iets van het goede nieuws van heelheid kan doorgeven zoals geopenbaard in Christus door de Heilige Geest.
Van belang is dat die gezondheid niet blijkt uit bepaalde mooi uitgevoerde plannen, of succesvolle activiteiten, maar eerder gestalte krijgt in een bepaalde attitude, een bepaalde gezindheid, een mentale houding, een geestelijke gesteldheid.
Rond dit begrip ‘gezondheid’ bouwt Warren zijn gedachtengang op en vertaalt de ‘succes-factoren’ in een zeer bruikbare mengeling van theorie en praktijk. Wat dat laatste betreft: het agogisch-theologisch materiaal is uitgebreid getest in de afgelopen jaren en heeft zijn waarde bewezen. Niet alleen in de Church of England, maar ook in andere kerken in Engeland, enkele Europese landen en Australië. Zou het ook in de Nederlandse context kunnen worden toegepast?

Vier delen
Het boek bestaat uit vier delen. Het eerste gaat in op de zeven (!) ijkpunten van een gezonde kerk. De daaropvolgende delen beschrijven hoe het concept van de healthy churches in een vitaliseringsproces een plek kan krijgen door de toepassing van twee methodes: een grondig diagnose-instrument met ijkpunten en de methodiek van ‘de engel van de kerk’. Die laatste is een meer intuïtieve manier van het ontdekken van de kern van de kerk, aanhakend bij de engelen van de gemeente uit Openbaringen 2 en 3.
In het vierde deel komen deze twee methodes inclusief stappenplannen in detail aan de orde.
Essentieel voor Warrens aanpak is de inzet op kwaliteit, dat is: de nadruk op het wezenlijke van wat de kerk is. Om daar achter te komen is het eerst nodig om op het spoor te komen van de mentale modellen die onder onze huidige kerkopvatting liggen. Pas dan is er een opening te vinden naar waar het werkelijk om te doen is in de kerk en om dat echt serieus te nemen. Voor Warren ligt dat vooral in de lijn van wat Jezus ons heeft voorgeleefd. Al het andere is bijzaak: “Christenen zullen minder aandacht moeten besteden aan het runnen van de godsdienstige instituten en zich vooral moeten toeleggen op het bieden van bijbelse bronnen voor het bestaan.”
Kerk is in zijn ogen een gemeenschap, die volop gelooft en die actief is in de wereld om haar heen. Nu lijkt dit niet zo heel erg revolutionair en dat is het ook niet. Maar het is wat Warren betreft wel back to the basics van het christen zijn in nauwe interactie met de context. Al het andere komt dan van zelf wel.

De zeven ijkpunten van een gezonde gemeente

1. Bewogen door het geloof.

Echt geloven is waar het in de kerk allemaal draait. In een gezonde kerk is het geloof een levende zaak (p.19). Mensen hebben het erover en voelen zich erdoor geïnspireerd. Men beleeft wat in de kerk, mensen willen God dienen, gaan creatief met de bijbelverhalen om en voeden elkaar in het geloof. Ze helpen elkaar te groeien in het geloof. Soms is een kerk zo gedemotiveerd, dat alle initiatief hopeloos lijkt. Het is een auto met de handrem erop.
Toch kan er wat veranderen vanuit onze eigen diepgewortelde spiritualiteit. Deze spiritualiteit wordt onder meer gevoed door inspirerende kerkdiensten waarin God´s liefde ervaren kan worden. Zonder deze inspiratie gaat het niet. De omgang met de bijbel moet creatief zijn en een relatie met het gewone leven hebben.  Mensen moeten
geholpen worden te groeien in geloof en de kans krijgen hun geloof te delen.

2. Richt zich naar buiten.

Niet naar binnen gericht zijn, maar actief zijn in de locale gemeenschap

Gezonde kerken leven niet in een getto (p.22).  Ze zijn geworteld in de lokale samenleving en werken samen met andere kerken en groepen. Ze zijn bewogen om de vragen van gerechtigheid en vrede, lokaal en mondiaal. Ze weten geloof en dagelijks leven met elkaar te verbinden. Deze kerken zijn meer gericht op geven dan op ontvangen.

3. Zoekt naar wat God wil.

Niet bezig zijn oude patronen te koesteren, maar zich duidelijke doelen stellen, die gebaseerd zijn op een gevoel van goddelijke roeping.

Het gaat hier om duidelijke doelstellingen (p.26) die geënt zijn op wat God met zijn kerk wil. Warren bedoelt hiermee dat het om geïnspireerde en inspirerende doelstellingen moet gaan. Het gaat er dan niet alleen om wat er gedaan moet worden, maar ook om hoe je gemeente wilt zijn. Je identiteit dus. Hier hoort ook bij dat je een duidelijke visie hebt. Roeping, visie en missie horen bij elkaar.

4. Realiseert zich de kosten van verandering en groei.

Niet bang zijn voor pijnlijke keuzes

Gezonde kerken zijn uit op vernieuwing zonder de lessen uit het verleden te negeren(p.31). Ze nemen daarbij gecalculeerde risico’s. Ze leren van eerdere ervaringen en geven toe als dingen niet blijken te werken. Ze zijn creatief in de omgang met de uitdagingen voor kerk en maatschappij. Als er een crisis uitbreekt ziet men dat eerder als een kans, dan een breukpunt. Ook kleine initiatieven worden gewaardeerd. Er wordt voortgeborduurd op positieve ervaringen van veranderingen

5. Gedraagt zich als gemeenschap

Deze kerk is geen kerk van individuen, maar van broeders en zusters, van een familie.

Het gaat hier niet alleen om de gemeenschapszin, maar ook om leiderschap en goed begeleid vrijwilligerswerk (p.36). Relaties zijn belangrijk, daar wordt in geïnvesteerd. Vaak geschiedt dat in kleine groepen, waarin mensen zich gekend worden. Als het gaat om leidinggeven, werken leken en professionals goed samen. Vrijwilligers worden gewaardeerd, juist in hun verschillen.

6. Maakt ruimte voor allen

Heet nieuwelingen niet alleen welkom, maar laat ze snel participeren.

Welkom heten betekent dat mensen zo spoedig mogelijk helemaal participeren in het gemeenteleven (p. 40). Als je als nieuwkomer binnen een half jaar zes relaties weet op te bouwen, is de kans groot  dat iemand blijft (98%). Als het niet lukt, is de kans 98% dat je vertrokken bent. Kinderen en jonge mensen wordt de kans geboden een bijdrage te leveren aan het gemeenteleven. Nieuwsgierigen worden geholpen met informatie (cursussen, leerhuizen). Verschillen in culturele of etnische achtergrond, in geestelijke of fysieke capaciteiten worden als winst gezien, niet als breukpunt voor de eenheid van de gemeenschap.

7. Doet een paar dingen en doet doe goed

Men rent niet als een kip zonder kop rond, maar men kiest voor een paar dingen waarin met goed is

De paar dingen die goed moeten gebeuren vormen de basis: de kerkdiensten, het pastoraat,  beheer en de administratie (p.44). Het gaat om gewone dingen: de kerkgebouwen zien er netjes en aantrekkelijk uit, vergaderingen worden goed geleid en houden op tijd op, de administratie is in orde. Van bijzondere kerkdiensten (doop, begrafenis, huwelijk) wordt extra werk gemaakt: ze hebben kwaliteit. Verder neemt men niet te veel hooi op de vork. Liever iets minder, maar wel goed, dan veel en afgeraffeld. Mensen doen hun (vrijwilligers-)werk met plezier en zijn ontspannen over wat niet gebeurt.

Op reis
Als je op weg wilt naar een gezonde gemeente moet je je realiseren dat het een proces is dat tijd kost (p.51). Het is een reis, een pelgrimstocht. Zo’n pelgrimstocht kan louterend werken, ook al bereik je je einddoel niet. Het gaat er niet om in Santiago de Compostella aan te komen, maar om een bewustzijnsverandering te ondergaan, een mentaliteitsverandering. De beslissing dat je op pelgrimstocht gaat, is het begin van zo’n mentaliteitsverandering. Als kerkmensen zich bewust worden dat niet alles kan blijven zoals het was en als ze bereid zijn tot veranderingen en vernieuwingen, is het doel bereikt. Het doel is dus een cultuuromslag. Uiteindelijk zal dat echter wel in concrete, meetbare activiteiten uitmonden.

Church Profile Exercise
De weg naar een gezonde gemeente  begint met een analyse van hoe je erbij staat. Men heeft daarvoor een methode ontwikkeld die ‘The Church Profile Exercise’ heet (p.53). De zeven ijkpunten van een gezonde gemeente zijn hierbij een analyse-instrument.
Deze analyse kan bijvoorbeeld uitgevoerd worden op een gemeenteavond of een kerkenraadsvergadering. Deze zeven ijkpunten worden dan kort uitgelegd. De deelnemers scoren op een zes-punten schaal. Op flaps worden de scores verzameld. Vervolgens kijk je naar de sterke punten en of die scores erg uiteen lopen. Je kijkt ook naar de zwakke punten en probeert er achter te komen wat de barrières of de knelpunten zijn. Wat houdt ons tegen?
De volgende stap is te bepalen welke actie er op grond van de analyse ondernomen moet worden. Deze tweede stap moet op dezelfde avond gezet worden. Vaak komt dat er niet van en verdwijnt de  analyse in de la. Een gemeenteavond adviseert de kerkenraad bijvoorbeeld over de eerste stap die gezet moet worden. Gedachtig ijkpunt 7 moet je je hier beperken tot één of twee actiepunten. Spreek ook af waar je aan afmeet of die actie geslaagd is.

De weg van Jezus
Deze zeven ijkpunten van een gezonde kerk weerspiegelen het leven van Jezus. (p.57). Ook Hij was bewogen door het geloof  en richtte zich naar buiten. Hij was op zoek naar wat God met Hem wilde. Samen met zijn discipelen leefde hij als in een gemeenschap. Hij maakte ruimte voor de armen en de uitgestotenen.

Hoe word je een gezonde kerk
Het is van belang duidelijk te hebben wat je startpunt is. Na een tijdje weet je namelijk niet meer precies waar je vandaan gekomen bent. Als je bijvoorbeeld aandacht wilt geven aan het eerste ijkpunt, uit zich dat bijvoorbeeld niet altijd in meer kerkbezoek, maar bijvoorbeeld wel in gebedsgroepen, retraites, leerhuizen, gespreksgroepen. Het is handig als iemand een dagboek van de veranderingen bijhoudt of als je met een facilitator, een buitenstaander, werkt, die je bewust kan maken van je vorderingen of je vertragingen. Belangrijk is dat de gemeente zich daarvan bewust is. Daarom is communicatie essentieel bij zo’n veranderingsproces. Kerkblad, voorbeden, posters, interviews, websites etc kunnen hierbij behulpzaam zijn (p.63).
De ouderwetse beleidsplannen zijn te massief voor het ontwikkelen van een gezonde kerk. Begin met één stap tegelijk (en doe dat goed!) Het zetten van zo’n stap is niet vrijblijvend; het kost wat. Ja knikken en glimlachen is niet voldoende. Je hoeft echt niet alles te weten voorat je een stap zet. Gaandeweg kan je ook leren. De antwoorden komen vaak juist van onverwachte zijde. Daarom kan bidden belangrijk zijn en te rade gaan bij anderen. Vaak loopt het anders dan je gedacht had. Het gaat erom erop te vertrouwen dat God je het inzicht zal schenken ten aanzien van de vragen waar je mee worstelt.

Begeleiding
In hoofdstuk 7 (p.69) gaat het om de facilitator, de externe begeleider. De voordelen van zo’n begeleider wordt opgesomd, evenals zijn kwaliteiten en de wijze waarop hij zijn taak moet aanvatten.

Wat is de kerk?
Vaak hebben we een onbewust beeld van wat de kerk is. Het gaat dan om een gebouw, een dominee en een kerkdienst. Maar kerk is meer dan dat. Het is ook gemeenschap, geloof en actie. (p.85) De kerk is een engaging faith community (p85)
Vervolgens worden deze drie woorden uitgelegd. Aan de hand van een aantal vragen wordt ze geanalyseerd. Waarom komt u naar deze kerk? Wat doet deze kerk om u te voeden in uw geloof? Hoe helpt u de mensen die zich in het geloof willen verdiepen? Dit soort vragen helpt bij de bewustwording van de rol van het geloof in uw kerk. Bij de gemeenschap gaat het om vragen of nieuwkomers goed opgevangen worden, of er ruimte is pijn , verdriet en vreugde te delen. Tenslotte wordt gevraagd naar de betrokkenheid bij de locale gemeenschap. Wat doen we voor of met de locale gemeenschap? Voor veel christenen betekent het ‘algemeen priesterschap der gelovigen’ niet dat ze een vrijwilligerstaak in de kerk op zich nemen, maar dat ze zich in hun dagelijkse verantwoordelijkheden proberen de weg van een christen te gaan. (‘For the vast majority of laity … the main focus of their ministry lies in the opportunities presented by their everyday responsibilities’, p.88)

De engel van de kerk
Janet Hodgson, met wie dit boek begon, had een grote verzameling van plaatjes van engelen. Daar moest iets mee te doen zijn. In de eerste hoofdstukken van Openbaringen worden er zeven brieven geschreven aan zeven gemeenten. Letterlijk is de aanhef van die brieven: aan de engel van de kerk in Efese etc.. Wat zou er met die engel bedoeld zijn ? Het gaat niet om de leider, om de bisschop van die gemeente, maar om de geest, de spirit van die gemeente. Wij zouden het de geestelijke identiteit kunnen noemen. Het gaat dan niet alleen om je huidige karakter of persoonlijkheid, maar ook om je roeping. Als je de aard van je engel kan beschrijven, kan dat behulpzaam zijn bij het gewenste veranderingsproces. Let wel: de engel van een gemeente is passief. Vandaag heet hij/zij zelfgenoegzaam, traag; morgen is hij/zij veranderingsgezind en actief. De engel van de gemeente moet geen stigma worden, waar je niet meer van af komt. Daarom is het niet alleen van belang hoe de gemeente momenteel is, maar ook hoe hij kan worden. Dit is haar roeping. Ook hier gaat het weer om analyse. Wat is onze roeping in dit dorp, in deze stad, in deze tijd. Als je je bewust wordt van je roeping, kan dat het begin zijn van je pelgrimstocht.

(met dank aan Kees Bergström)

Het boek is hier te bestellen.